همه چیز در مورد سنتور
سنتـــور
در این قسمت از سایت می خواییم سنتور را به طور کامل به شما توضیح دهیم با ما همراه باشید:
سنتور یکی از سازهای موسیقی ایرانی است. فرهنگ دهخدا سنتور را اینگونه تعریف کرده است: « از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیم‌های بسیاری است و به وسیله دو مضراب چوبی نواخته می‌شود .»
پیشینه
سنتور یا سنطور یکی از سازهای موسیقی ایرانی است که ساخت آن را به فیلسوف
عالیقدر و موسیقیدان بزرگ قرن چهارم، ابونصر فارابی نسبت داده اند مانند
بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد .
شواهد و علائم بجای
مانده از نقاشی ها و حکاکی های موجود از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل
از میلاد)، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی ذوذنقه شکل
شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که بدان متصل بود از گردن آویخته و
با آن می نواختند. نام این ساز بارها در کتب قدیمی و اشعار قدما تکرار شده
است. به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده
است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را
«کونار» می نامیدند. بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا
«طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر
صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند. با توجه
به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو
ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است. به همین
دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر،
ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین
این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان
«باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و
در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر می
باشند. علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج
است. برطبق دست نوشته های قدیمی، سنتور در سلسله امپراتوری مین (سالهای
1368 تا 1644 هـ. م) به دنبال رفت و آمدهای روزافزون بین چین و خاورمیانه،
از فارس و از طریق دریا به چین منتقل شده که ابتدا در استان ساحلی کانتون
رواج یافته و سپس به تدریج در سراسر چین تعمیم یافته است. امروزه یان-کین
یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود.
نام سنتور در اشعار منوچهری نیز آمده‌است :
کبک ناقوس‌زن و شارک سنتورزَن است فاخته نای‌زَن و بربط شده تنبور زنان
برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به
دیگر کشورهای آسیایی رفته است، چنان که امروزه نیز گونه‌های مشابه این ساز
در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره،
اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود .
بر
پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما
امروزه به عنوان سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به
یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار
هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان که سنتورهای محمدصادق خان (که
نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی
می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت،
بسیار نزدیک به سنتور امروزی است .
بررسی تاریخ گردش و تحول ساز سنتور
نشان میدهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در
سدهٔ کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی،
می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره
خاص و عام‌اند .
تنوع و جوراجوری چشمگیر مکاتب و سبک‌ها باعث تنوع در
صدادهی ساز، تکنیک نوازندگی و چگونگی آهنگ‌سازی و نغمه‌پردازی در سطوح
گوناگون بوده‌است .
سنتور، یا آنچنان که استاد ابوالحسن خان
صبا گاه مى‌نوشت: سنطور، در سال‌هاى پایانی عصر قاجار، سازى تقریباً فراموش
شده و رو به نابودى بود . سازهاى اصلى، تار، تنبک و کمانچه بودند و دوره
قاجار، در واقع «عصر تار » بود. تعداد کمى سنتور مى‌نواختند و تعداد کمترى
نیز سنتور مى‌ساختند و مى‌آموختند.
در روایت دیگری، رئوف یکتا بیگ از
علمای بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ 1922 می نویسد:
سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهود است. در دایره المعارف موسیقی لاروس
آمده که سنتور از جمله سازهایی است که اقوام یهود بی اندازه به آن علاقمند
بوده اند و به احتمال قوی ساز قانون (1) قدیمی تر از سنتور است. سنتور قبل
از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافته و مورد قبول عامه واقع شده است
و چون موسیقی و هنر از اوایل پیدایش مذهب مسیح در استخدام آن مذهب در آمد،
هنرمندان اروپا به تکامل آن کوشیدند تا بالاخره اولاد خلفی از سنتور به
وجود آمد که امروز آن را به عنوان سلطان سازها، یعنی پیانو، می شناسند.با
کاکوفان همراه باشید
گسترش در جهان
با اتکا به قدمت آثار کشف شده گمان این است که این ساز از قلمرو ایران به
کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های مختلفی پیدا کرده است. سنتور با اندک
تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های مختلف در شرق و غرب عالم وجود دارد. این
ساز را در کشور چین یان کین، در اروپای شرقی دالسی مر، در انگلستان باتر
فلای ها، در آلمان و اتریش مک پر،در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در
امریکا زیتر می نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در
تعدادی از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست. همچنین سنتورهای
عراقی –هندی- مصری و ترکی که بعضی از آنها حدود 360 سیم دارند .
ساختار سنتور ایرانی
سنتور جزء سازهای مضرابی (یا زهی- ضربی) بشمار می آید. این ساز از یک جعبه
تشدید صدا به شکل ذوذنقه متساوی الساقین ـ متوازی الاضلاع تشکیل شده است
به طوری که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر،
دو ضلع موازی را به طور مورب قطع می‌کنند. ارتفاع این جعبه حدود ۸ تا ۱۰
سانتیمتر است. جعبه سنتور مجوف است و تمام سطوح جعبه از چوب (عمدتاً چوب
گردو) ساخته می شود. بر روی سطح فوقانی سنتور (یا اصطلاحاً نقاب رو) دو
ردیف پلهای چوبی به نام «خرک» قرار دارد به طوری که خرکهای ردیف راست نسبت
به ردیف چپ، به کناره سنتور نزدیکتر می باشند. در سنتورهای امروزی، در هر
ردیف 9 خرک قرار داده می شود. این دو ردیف خرک، فضای سنتور را عملاً به
چهار قسمت تقسیم می کنند که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک
ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد. در
سنتورهای فعلی، از روی هر خرک چهار رشته سیم، که یک صدا کوک می شوند، عبور
داده می‌شود. هر سیم در سطح جانبی، یا اصطلاحاً «کلاف» راست سنتور به یک
گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده
ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام چکش (یا کلید)
سنتور قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول مؤثر سیم و در نتیجه
تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد. سیم
های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای
زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می‌شوند.
دسته سیم های سفید بر روی خرکهای ردیف چپ و سیم های زرد بر روی خرکهای ردیف
راست به تناوب قرارگرفته اند. هرسیم زرد یک اکتاو بم تر از سیم سفید
بلافاصله بعد از آن صدا میدهد. خرکهای ردیف چپ، طول سیم های سفید را به
دو قسمت نامساوی تقسیم می کنند که موجب تشکیل پوزیسیون های (2) دوم و سوم
می شود. وظیفه پوزیسیون دوم تولید صداهای میانه (یا زیر) و وظیفه پوزیسیون
سوم یا اصطلاحاً «پشت خرک» تولید صداهای زیر (یا زیرتر) می باشد. طول سیم
ها در پوزیسیون دوم بلندتر از پوزیسیون سوم بوده که طبق قواعد فیزیک صوت
انتظار داریم پوزیسیون دوم صداهای بم تری در مقایسه با پوزیسیون سوم تولید
کند. به طور مشابه، خرکهای ردیف راست، طول سیم های زرد را به دو قسمت
نامساوی تقسیم می کنند که موجب تشکیل پوزیسیون های اول و چهارم می گردد.
وظیفه پوزیسیون اول تولید صداهای بم و پوزیسیون چهارم عملاً قابل استفاده
نمی باشد، چرا که تولید سیم های آن آنقدر کوتاه است که امکان تولید صدای
مطبوع وجود ندارد. دامنه صداهای تولید شده توسط سنتور حدود سه اکتاو می
باشد، یعنی صداهای منحصربفرد در هر پوزیسیون سه بار در سنتور تکرار شده
اند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که برخی صداها (نت های می و فا) در
هر پوزیسیون منحصر به فرد نبوده و در سنتورهای امروزی دو بار در هر
پوزیسیون تکرار شده اند. این امر موجب تسهیل حرکت مضراب ها بین دو پوزیسیون
شده و انعطاف پذیری بیشتری به نوازنده می دهد. بعلاوه، محدودیت برخی فواصل
موسیقیایی را می توان بواسطه این تکرار از میان برداشت.با سایت کاکوفان
همراه باشید
گذشته و امروز
ساز سنتور پیشتر
با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور ۱۲ خرکی نامیده
می‌شد. امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرک و سنتور «لا کوک» نیز ساخته
می‌شود. سنتور ۱۱ خرک، سنتور چپ کوک نامیده می‌شود. در واقع هر خرکی که به
سنتور اضافه می‌شود صدای ساز یک پرده بم‌تر می‌گردد. سنتور ۹ خرک رایج‌ترین
نوع سنتور است که سنتور «سُل کوک» نامیده می‌شود و نت‌های ردیف بر اساس آن
نوشته شده‌اند. در سنتور ۹ خرک، چنانچه بر اساس راست کوک تنظیم شود، به
ترتیب سیم‌ها از پایین بر مبنای می-فا-سل کوک می‌شوند و برای اجرای گروهی و
ارکستر مناسب است .
ساز سنتور برای استفاده در ارکستر دارای نقایصی
است که برای رفع آنها چندی است دو نوع سنتور یکی کروماتیک با افزایش ۷ خرک
به خرکهای معمولی و دیگری سنتور باس با صدای بم ساخته شده‌اند .
سنتور کلاسیک ایرانی
مکانیزم تولید صدا در سنتور بسیار شبیه پیانو است. این امر موجب شده است
که در برخی منابع، سنتور را به عنوان نسخه اولیه پیانو معرفی کنند. برای
تولید صدا در سنتور، از یک جفت وسیله چوبی به نام «مضراب» یا «زخمه»
استفاده می شود که از چهار قسمت عمده یعنی «سر مضراب»، «ساقه»، «حلقه» و
«دُم» تشکیل شده است. مضراب به عنوان یک واسط بین دست و سیم های سنتور عمل
می کند به طوری که انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب
قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سرِ
مضراب بر روی سیم ضربه وارد می آورد. این مکانیزم دقیقاً مشابه مکانیزم به
کار گرفته شده در پیانو است، با این تفاوت که یک واسط دیگر به نام «کلاویه»
(کلیدهای سفید و سیاه بر روی پیانو) بین مضراب و دست های نوازنده پیانو
جهت سهولت و نرمش در اجرا قرار داده شده است. توجه به این نکته حائز اهمیت
است که دامنه صداهای تولید شده توسط پیانو بسیار بیشتر از سنتور است و این
امر مستلزم به کار گرفتن سیم های بسیار ضخیم تر در پیانو است، لذا جهت
تولید صدا توسط چنین سیم های ضخیمی، نیاز به ضربات بسیار قویتری می باشد که
بدون واسط کلاویه عملاً امکان پذیر نیست. جهت درک بیشتر می توانید تصور
کنیدکه کلاویه همانند پدال گاز یا ترمز در ماشین عمل می کند. بدین معنی که
نیروی وارده توسط انگشت را تقویت کرده و آن را به مضراب اصلی منتقل می
کند.جالب ترین مطالب رااز سایت کاکوفان بخوانید با ما همراه باشید
سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم
به
منظور تکمیل فواصل کروماتیک بین اصوات و نیز به قصد تأمین اصوات بم، در
حدود بیست سال اخیر دو نوع سنتور با تعداد زیادتر خرک ساخته شده‌اند. سنتور
کروماتیک با همان میدان صدای سنتور معمولی ولی دارای خرکها و اصوات
کروماتیک بیشتر است . میدان صدای سنتور کروماتیک بم یک فاصله پنجم بم‌تر از
سنتور کروماتیک است و وسعت آن سه اکتاو و نیم است. در دو نوع سنتور
کروماتیک، هر صوت توسط سه رشته سیم هم‌کوک حاصل می‌شود. به عبارت دیگر روی
هر خرک سه سیم تکیه کرده است. از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم در
حال حاضر تنها استفاده‌های همنوازی می‌شود .
مضراب سنتور
سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است، اصطلاحاً سل کوک، 9 خرک نامیده می
شود که دارای 72 سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری برای
کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است، همانند
سنتورهای 10، 11 و 12
خرک، سنتور لاکوک، سی کوک، سنتور باس، باریتون، سنتور کروماتیک و کروماتیک
بم. در دو نوع سنتور اخیر، برخی فواصل اصطلاحاً کروماتیک تعبیه شده است که
توانایی و قابلیت های سنتور را برای دو نوازی (دوئت) و همراهی با
ارکسترهای کلاسیک افزایش می دهد، اگرچه انعطاف پذیری آن را جهت اجرای تکنیک
های سرعتی کاهش خواهد داد.
نوازندگی سنتور
نوازندگی سنتور بوسیله دو چوب نازک که به آنها «مضراب» گفته می‌شود، انجام
می‌شود. مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند ولی اکنون بیشتر به مضراب‌ها
نمد می‌چسبانند که خود باعث لطیف‌تر شدن صدای سنتور می‌شود. در اکثر اوقات،
نوازنده باید با هر یک از مضراب‌ها، نت متفاوتی را اجرا کند (به ویژه در
برخی از چهارمضراب‌ها که بیشتر پایه قطعه با دست چپ و ملودی با دست راست
اجرا می شود). به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به
تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که تنها با تمرین فراوان بدست می‌آید .
سنتور
سازی است که اگر نوازنده بر آن چیره شود، می‌تواند بوسیله آن کارهای زیبا و
ماندگاری بیافریند. این ساز به خوبی توانایی تکنوازی و همنوازی را دارا می
باشد .
برابر نیمهٔ عمر تمرین سنتورنوازان، به کوک کردن آن می گذرد.
چون ضربه‌های مداوم مضراب روی سیم‌ها و تاثیر گذاری رطوبت و حرارت روی چوب و
سیم‌ها کوک را به هم می‌زند و 72 سیم باید مرتب کوک یا هم خوان شود، از
این رو سنتور، سازی شناخته می‌شود که همراه با زیبایی، بسیاری از عوارض
طبیعی می‌تواند روی صدا و کوک آن تاثیر بگذارد و حتی نوازنده‌های کارپشته
را برای یک کوک دلخواه ناکام می‌گذارد .
گفته شده‌است که حبیب سماعی نوازنده سرشناس سنتور روزی در مجلسی گفته است :
کوک سنتور مرا پیر کرده است .
نوازندگان نامدار سنتور
با
اینکه سنتور به عنوان یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی شناخته می شود، اما
سیر قهقرایی را پیموده و تا اوایل قرن گذشته به سازی کاملا محجور بدل شده
بود. لذا فقط اطلاعات مربوط به برخی نوازندگان برجسته بعد از دوره قاجار در
دست می باشد. برخی از برجسته ترین نوازندگان سنتور از آن زمان تاکنون
عبارتند از: محمد حسن خان سرور الملک، علی اکبرخان شاهی، اسداله خان
اتابکی، حبیب سماعی (1280- 1325 هـ.ش)، ابوالحسن صبا (1336- 1282 هـ.ش)،
حسین صبا، رضا ورزنده (1305-1355 هـ.ش)، حسین ملک، احد بهجت، منوچهر صادقی،
منصور صارمی، فرامرز پایور، مجید کیانی، رضا شفیعیان، پرویز مشکاتیان،
پشنگ و اردوان کامکار.
امروزه، ظهور نوازندگان باذوق، پیشرفت تکنیک های
اجرایی و افزایش کیفیت سازها موجب شده است که سنتور به عنوان یکی از ارکان
اصلی در ارکسترهای موسیقی شناخته شده و از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد.
ویژگی های نوازندگی از فردی به فرد دیگر متفاوت است، که این امر منجر به
ایجاد سبک های مختلف در هر ساز می شود. نوازندگان سنتور را می توان با
ویژگی هایی همچون شفافیت در اجرا، سرعت متناسب با قطعه، قدرت کنترل شده
مضراب های چپ و راست، شفافیت و کیفیت اجرای تکنیک های اجرایی همانند ریز،
فیگورهای فردی و جمله بندی از یکدیگر تمیز داد.